Park Narodowy Unteres Odertal (Dolina Dolnej Odry) rozciąga się wzdłuż nadrzecznych łęgów Odry na powierzchni prawie 106 km². W tym miejscu lasy łęgowe, liściaste i olsowe, łąki wilgotne i kserotermiczne - tworzą jedną z najbardziej bogatych w gatunki krainę w Niemczech. Ta różnorodność biologiczna wynika z naturalnej, w dużej mierze, dynamiki wód. Do końca XIX wieku prawie nienaruszone i nieużyteczne dla ludzi podmokłe lasy olsowe i łęgowe poczęto karczować, grunty zostały wysuszone i przygotowane do zagospodarowania, a na łęgach chronionych przez wały zbierano siano.

do Europy

Idea transgranicznego Parku Narodowego, w którego skład wchodzą tereny chronione w Polsce i w Niemczech o obszarze około 120 tysięcy ha, zrodziła się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, a jej ojcami byli Prof. Jasnowski ze Szczecina i Prof. Succow z Greifswald. W październiku 1997 r. niemiecka część parku została zgłoszona w całości na listę terenów szczególnie chronionych NATURA 2000, na podstawie tzw. dyrektywy "ptasiej" Unii Europejskiej. Warto podkreślić, że od roku 1980 część tego terenu jest ujęta na liście Konwencji Ramsar.
Z chwilą utworzenia Parku Narodowego w 1995 roku 11% jego powierzchni stało się rezerwatem ścisłym, co oznacza, że na tym terenie zabroniono użytkowania gospodarczego. Około 1/3 lasów i około 5% gruntów zielonych na stałe zostało "oddane" przyrodzie. Wymóg zgłoszenia tego obszaru do europejskiej sieci NATURA 2000 wynikał z jego roli dla ptaków jako lęgowiska i miejsca odpoczynku w trakcie wędrówek do zimowisk. Każdego roku spotkać tu można między innymi 100 tysięcy osobników gęsi, do 30 tysięcy kaczek, ponad 10 tysięcy czajek oraz do 15 tysięcy żurawi.
Wśród około 140 gatunków ptaków lęgowych w obrębie niemieckiej części Parku, do najcenniejszych należą wodniczka i derkacz. Stanowiska wodniczki są obecnie jedynym z najliczniejszych niemieckich miejsc gniazdowania tego gatunku. Także populacja składająca się z 150-200 par lęgowych derkacza stanowi największe skupisko w Niemczech. Warto podkreślić, że ptaki te są zaliczane do gatunków zagrożonych wyginięciem w skali globalnej.
W połowie roku 2000 rząd Brandenburgii zgłosił prawie cały obszar Parku Narodowego "Dolina Dolnej Odry" również na listę tzw. dyrektywy "siedliskowej" Unii Europejskiej. Podstawą tego kroku były walory przyrodnicze tego obszaru, które zakwalifikowano jako ponadkrajowe. Wartym podkreślenia jest fakt, iż na 35 siedlisk występujących w Brandenburgii, a będących przedmiotem zainteresowania tej Dyrektywy, aż 18 znajduje się w obrębie Parku Narodowego. Również wśród 58 gatunków zwierząt i roślin z listy Dyrektywy stwierdzonych w Brandenburgii 18 ma stanowiska w rejonie Parku.
Zgodnie z założeniami ustawy o utworzeniu Parku Narodowego Dolina Dolnej Odry, Park zobowiązany jest do zwiększenia powierzchni tego obszaru o 50% do końca roku 2010. Na obszar ten będą składać się prawie wszystkie powierzchnie leśne, połowa zbiorników wodnych na terenie polderów (reszta to federalne drogi wodne: Odra i Kanał) oraz około 40% obszarów zielonych. Oznacza to, że około 2.500 ha łąk i pastwisk będzie musiało zostać wyłączone z gospodarowania. Na pozostałych pięciu tysiącach hektarów polderów w dalszym ciągu będzie prowadzona gospodarka rolna.

trzy filary programów rolnośrodowiskowych

W utrzymaniu i sterowaniu gospodarką rolną w sposób przyjazny przyrodzie i środowisku na obszarze Parku Narodowego pomagać mają programy rolnośrodowiskowe. Polegają one na udzielaniu wsparcia finansowego rolnikom, którzy w sposób dobrowolny zobowiążą się do ochrony bioróżnorodności m.in. poprzez kontynuację tradycyjnych metod upraw i wypasu, zachowanie lokalnych ras i odmian, aktywną ochronę siedlisk oraz gatunków.
Pierwszym programów rolnośrodowiskowych jest "Program Kompensacyjny dla obszarów NATURA 2000", który jest wypłacany wyłącznie na uznanych terenach NATURY 2000. Podstawą kompensacji są prawne ograniczenia w gospodarowaniu (ustawy, uchwały, rozporządzenia). średnia wysokość kompensacji na podstawie tego programu, przeliczana w skali całego kraju związkowego Brandenburgii, nie może przekroczyć 200 EUR/ ha. Oznacza to jednak, że na szczególnie cennych obszarach kwota ta może być wyższa. Wynagradzana jest między innymi ekstensywna uprawa gruntów zielonych przy równoczesnej rezygnacji ze stosowania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin, jak również późniejsze wykaszanie łąk i pastwisk, oraz tolerowanie wysokich stanów wód.
Wypłata tych środków odbywa się poprzez urzędy rolne przy starostwach, w ścisłej współpracy pomiędzy urzędami ochrony przyrody i zarządami obszarów chronionych (jak n.p. Park Narodowy). Programy rolnośrodowiskowe związane z NATURĄ 2000 są w 75% współfinansowane poprzez Unię Europejską, pozostałą część dotacji dokłada Brandenburgia. Przyjmując, że na 5.000 ha Parku Narodowego prowadzone będą działania rolnośrodowiskowe i że średnia wysokość wypłat wynosić będzie 200 EUR/ ha, można oszacować, że na terenie Parku zostanie rocznie wypłaconych gospodarstwom rolnym około 1 milion Euro. Po raz pierwszy również uwzględniono wspólny interes pomiędzy ochroną przyrody i rolnictwem, polegający na tym, że odpowiednie ścisłe ograniczenia gospodarowania muszą zostać ustalone prawnie przy zatwierdzaniu obszarów chronionych i tylko takie ograniczenia mogą być kompensowane. Warty podkreślenia jest fakt, że w przyszłości pomoc finansowa Unii Europejskiej dla rolników będzie się koncentrowała na obszarach NATURY 2000.
Kolejnym instrumentem ekologizacji rolnictwa jest Program Kompensacyjny Krajobrazów Brandenburgii tzw. KULAP. Wspomagający on między innymi ekstensywną uprawę gruntów zielonych poprzez rezygnację u użytkowania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin, uprawę zalewowych obszarów łęgowych oraz późne i mozaikowe użytkowanie gruntów zielonych. W wytycznych programu znajdują się szczegółowe wskazówki co do ograniczonego użytkowania wyznaczonych obszarów. Wytyczne te obejmują m.in. ekstensywne wykorzystanie użytków zielonych przy niedopuszczeniu do wprowadzania do środowiska chemiczno - syntetycznych nawozów azotowych lub przy zaniechaniu wprowadzania środków ochrony roślin. Zalecenia powinny być też stosowane w przypadku późnego lub ograniczonego użytkowania obszarów zielonych. Dotyczą one również użytkowania krajobrazu mozaikowego.
Ekstensywna gospodarka na użytkach zielonych ma na celu przede wszystkim obniżenie obciążenia środowiska środkami ochrony roślin i nawozami. Pielęgnacja zielonych terenów zalewowych zagrożonych przez okresowe powodzie umożliwić ma z kolei uniknięcie obciążenia rzek nawozami i środkami ochrony roślin. Dla późnego i ograniczonego użytkowania terenów zielonych określono trzy specjalne terminy użytkowania, dla których daty koszenia wyznaczono odpowiednio: nie wcześniej niż 16 czerwca, 1 lipca oraz 16 lipca. Ma to na celu utrzymanie i rozwijanie różnorodności gatunkowej fauny oraz sprzyjanie rozwojowi późno kwitnących gatunków roślin oraz bogatych gatunkowo terenów podmokłych. Przewidziano także odszkodowania za późne i ograniczone użytkowanie łąk i pastwisk, uzależnione od terminu, do jakiego taka działalność nie jest prowadzona. Odpowiednio kwota ta rośnie wraz z przedłużeniem terminu ograniczonego użytkowania i tak, dla terminu 16 czerwca jest to 45 Euro/ ha, dla kolejnego terminu, czyli 1 lipca jest to 90 Euro/ ha i dla trzeciego terminu, czyli 16 lipca jest to 125 Euro/ ha. Dodatkowo wprowadzono również dopłaty do użytkowania łąk koszonych, jeśli nie są one nawożone gnojowicą. W przypadku powstrzymania się od używania chemiczno - syntetycznych nawozów azotowych lub środków ochrony roślin, rekompensata wynosi 130 Euro/ ha. Wparcie finansowe dotyczy również tak zwanego użytkowania mozaikowego mającego na celu większe zróżnicowanie środowiska dla potrzeb żyjących gatunków. W przypadku takiego użytkowania przewidziano rekompensatę w wysokości 110 Euro/ ha. Najwyższe rekompensaty, w kwocie 380 Euro/ ha przewidziano za ręczne koszenie, musi ono jednak dotyczyć przynajmniej 50% powierzchni danego obszaru. Specjalną opieką objęte są również nisko plonujące użytki zielone i wrzosowiska.
Podstawą wypłat dla rolników w ramach programu KULAP jest stwierdzenie poprzez urząd rolniczy, urząd ochrony przyrody i/ albo poprzez zarząd obszaru chronionego, że na danym terenie istnieją specyficzne warunki (n.p. zalewane łęgi) albo występują objęte ochroną gatunki zwierząt jak batalion, wodniczka lub derkacz lub roślin.
Program KULAP współfinansowany jest przez Unię Europejską w 75%. Do tej pory gospodarstwa rolne na terenie Parku mogły liczyć na pomoc finansową w wysokości około 0,5 - 0,75 miliona Euro. Jednak w przyszłych latach przewiduje się, że znaczna część tych środków przekazana zostanie na wspieranie programów rolnośrodowiskowych związanych z obszarami NATURA 2000
Trzecim programem wspomagającym rolników na terenie doliny Dolnej Odry jest Kontrakt Ochrony Celem Kontraktu jest dopasowanie rolnictwa do planów ochrony przyrody przygotowanych przez Park Narodowy. Program ten jest finansowany wyłącznie przez Brandenburgię i wypłacany poprzez zarząd terenu chronionego. Kontrakt ma kompensować ma ograniczenia związane z użytkowaniem ziem. Wykorzystuje się go w przypadku, kiedy nie mogą zostać zastosowane programy Unijne np. z powodu braku środków, bądź nie spełnienia pewnych warunków. Podstawowe elementy tego programu są podobne wcześniej opisanych. Dodatkowo Kontrakt wspiera rozwój i ochronę nabrzeży, pielęgnację krajobrazu za pomocą zwierząt, takich, jak owce, kozy oraz bydło, uprawę tradycyjnych roślin, a także pielęgnację wierzb głowiastych. Umowy mogą zostać podpisane na rok lub na okres wielu lat. Od dwóch lat na terenie Parku Narodowego są zawierane wyłącznie umowy roczne. Z budżetu Parku na ten program przeznaczone jest rocznie około 0,25 - 0,5 miliona Euro.
Gospodarstwa rolne mogą otrzymywać dotacje jednocześnie z wszystkich wymienionych programów, przy czym oczywiście działania nie być podwójnie wynagrodzone. Ostatnim rodzajem wspierania rolników na terenie Parku Narodowego jest wypłata odszkodowania za wcześniejszą rezygnację z użytkowania gruntów. Dotyczy ona przede wszystkim terenów planowanych do objęcia ochroną w formie rezerwatów ścisłych. Wysokość odszkodowań zależy od wartości gruntu i długości umowy dzierżawnej. Przykładowo w roku 2001 z tego tytułu wypłacono rolnikom blisko 300 tys.

Romuald Buryn
Nationalpark Unteres Odertal

NATURA 2000 Zadaniem europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 jest ochrona zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk niezbędnych do ich przeżycia. Podstawą tworzenia sieci NATURA 2000 są dyrektywy "ptasia" i "siedliskowa" Unii Europejskiej. W skali Europy planuje się w ramach sieci objąć ochroną co najmniej 10% powierzchni. Więcej informacji o NATURZE 2000 znaleźć można w internecie http://www.odra.pl/natura/ oraz http://www.lkp.org.pl/n2k/