Ekomuzea - żywa interpretacja dziedzictwa

W oparciu o lokalną mądrość i organiczną znajomość regionu powstają ekomuzea. Takie przedsięwzięcia tworzone są oddolnie. Czerpią z miejscowej historii i tradycji zaprezentowanej w sposób żywy, interesujący i godzący wymogi ochrony dziedzictwa z potrzebami ekonomicznymi mieszkańców. Etymologiczne termin ekomuzeum pochodzi od dwóch greckich słów: "oikos" - które oznacza "dom" w sensie symbolicznym i "museion", jako zbiór rzeczy, kolekcja (od obiektów zainteresowania nauki do historii cywilizacji) - w połączeniu dając kolekcję rzeczy związanych z miejscem, z którego pochodzimy, czy w którym żyjemy - z "małą ojczyzną".

Połączone laboratorium, muzeum i szkoła działają w oparciu o wspólne zasady. Prezentują one kulturę w najszerszym znaczeniu tego słowa. Przesłaniem ekomuzeum jest ukazanie jej godności i wyrazu artystycznego, niezależnie od środowiska, w jakim się manifestuje. Różnorodność ekomuzeów jest nieograniczona, tak jak różnią się informacje zawarte w poszczególnych jego obiektach.

Przyroda, kultura i historia są prezentowane wspólnie, w miejscu ich pierwotnego występowania. W przeciwieństwie do konwencjonalnych muzeów, prezentacja obiektów i wydarzeń pozwala na ukazanie ich kompleksowo w pierwotnym otoczeniu, nie zaś wyrwane z kontekstu. Zainteresowanie zwiedzających skierowane jest na wzajemne oddziaływanie pomiędzy przyrodą (miejscem) a ludźmi. Tak więc celem powoływania ekomuzeów jest ochrona budowli, zabytków i innych obiektów - zachowanie śladów przeszłości w krajobrazie, w oryginalnym miejscu ich występowania. Wytwory pracy ludzkiej czy zjawiska przyrodnicze powodowały stopniową akumulację znacznej liczby różnorodnych przedmiotów, które przetrwały. Są nimi narzędzia codziennego użytku, zakopane razem ze zmarłym, ozdoby poświęcone bóstwom, architektura szlachecka czy wiejska, podobnie jak i drewniany kołowrotek, listy miłosne, gatunki zwierząt czy roślin. Przetrwał także krajobraz - naturalny lub przeobrażony przez człowieka.

 
Warsztaty zabawkarskie w Stryszawie (Ekomuzeum Regionu Babiej Góry)

Fot: Dominika Zaręba

w sercu tradycji i legend

Ekomuzeum daje ogromną szansę wszechstronnej prezentacji różnorodnych obiektów miejsc, tradycji, historii czy legend, składających się na dziedzictwo ludzi i charakter miejsca. Pozwala na zaproponowanie nowych doświadczeń, jak i kształtowanie układów w krajobrazie oraz rewitalizację zaniedbanych tradycyjnych obiektów, nadając im nowe funkcje.

Tworzenie ekomuzeum nie tylko sprzyja zachowaniu dziedzictwa, ale także przyczynia się do zacieśniania więzi w regionie oraz rozwijania partnerskiej współpracy przy prowadzeniu działalności w oparciu o współpracujące ze sobą jednostki: centrum informacyjno-dokumentacyjne (odpowiadające za gromadzenie danych o regionie, prowadzenie badań, promocję i informację turystyczną), sieć atrakcji rozproszonych w terenie (zespół oznakowanych miejsc i obiektów w terenie prezentujących charakter regionu), interaktywne warsztaty (oferujące demonstrację i możliwość bezpośredniego udziału w pracy miejscowych artystów, wytwórców i in., np. warsztaty garncarskie, wyrobu sera, rzeźby czy malarstwa na szkle), sieć ścieżek i szlaków (sieć oznakowanych tras komunikacyjnych, łączących poszczególne obiekty ekomuzeum) oraz cykliczne imprezy (oferta aktywnego uczestniczenia w lokalnych/regionalnych festiwalach, festynach, obrzędach itp.).

rodzime inicjatywy

Ekomuzeum, jako kompleksowa metoda zachowania i interpretacji dziedzictwa jest znana i rozpowszechniona w Europie od lat 60-tych XX wieku, co zaowocowało utworzeniem ponad 70 lokalnych i regionalnych ekomuzeów we Francji, czy około 60 we Włoszech. W Polsce jak dotąd koncepcja ta jest wciąż mało znana, choć stopniowo znajduje naśladowców. Ze względu na swój całkowicie oddolny charakter, ekomuzea nie rozwijały się w Polsce w minionej epoce. Obecnie natrafiają również na różnorakie bariery. Jedną z podstawowych jest brak wzorców silnej i efektywnej współpracy na poziomie lokalnym, bądź regionalnym, bowiem ekomuzeum to przedsięwzięcie, którego z założenia nie może stworzyć jeden człowiek. Często też ogromnej wiedzy o dziedzictwie lokalnym towarzyszy mała znajomość zasad jego interpretacji, dziedziny niezbędnej do śmiałego i atrakcyjnego prezentowania unikatowych walorów danego miejsca.

Od roku 2000 Fundacja Partnerstwo dla Środowiska rozpoczęła realizację Programu Ekomuzeum, którego celem jest wsparcie lokalnych inicjatyw, służących ochronie i wykorzystaniu dziedzictwa, poprzez tworzenie lokalnych bądź regionalnych ekomuzeów, zgodnych z koncepcją i metodyką stosowaną w Europie.

Punktem wyjścia była identyfikacja miejsc o "ekomuzealnym potencjale" oraz popularyzacja koncepcji. Służył temu cykl wyjazdów studialnych, których celem były bogate w dziedzictwo i inicjatywy regiony Europy Środkowej oraz zaawansowane, działające od wielu lat ekomuzea w Szwecji. Obecnie tworzone są podstawy międzynarodowej współpracy pomiędzy ekomuzeami w Europie, czego wyrazem jest podpisanie 8 maja w Trydencie (Włochy) przez przedstawicieli ekomuzeów z Włoch, Szwecji, Czech i Polski deklaracji woli w sprawie powołania Europejskiej Sieci Ekomuzeów.

W efekcie tych działań zaczęły kiełkować inicjatywy ekomuzealne w Polsce i innych krajach Europy Środkowej. Część z nich, jak Ekomuzeum Lanckorona czy Ekomuzeum Hont na Słowacji, są przygotowanymi do zwiedzania sieciami najwartościowszych w ocenie mieszkańców miejsc. Inne ekomuzea są w trakcie przygotowywania oferty dla turystów lub w fazie wypracowania koncepcji. Powstające ekomuzea często koncentrują się na jakimś unikalnym dla danego regionu zagadnieniu, jak tworzone na Dolnym Śląsku Ekomuzeum Tkactwa, które stawia sobie za cel rewitalizację dawnych tradycji tkackich Chełmska Śląskiego. Przykładami mogą być tutaj także Ekomuzeum Kowalstwa - odwołujące się do specyfiki i osiągnięć bieszczadzkich kowali, Ekomuzeum Młynarstwa - prezentujące sposób pracy i dokonania młynarzy na Ziemi Człuchowskiej czy Ekomuzeum Cysterskie - rozwijane w Dolinie Środkowej Odry. Ostatnie z nich, w zamierzeniu twórców, będzie odzwierciedleniem historii pobytu cystersów na tych terenach. Są też ekomuzea z założenia pozbawione zdefiniowanego profilu, nastawione na żywą prezentację całego bogactwa regionu i dorobku jego mieszkańców, jak Ekomuzeum Ziemi Bocheńskiej czy Ekomuzeum regionu Babiej Góry. Miejsca zaprezentowane powyżej nie są jedynymi inicjatywami tego typu w Polsce, wyróżnia je jednak współpraca i wymiana doświadczeń w ramach tworzonej krajowej sieci.

Warto na koniec podkreślić, że ekomuzea odnoszą się w równym stopniu do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, dzięki czemu stale dynamicznie się rozwijają, odzwierciedlając zmiany, jakie zachodzą w społeczności, która je tworzy.

Barbara Kazior
Krajowy koordynator programu Ekomuzea
Fundacja Partnerstwo dla Środowiska
www.epce.org.pl

Ekomuzeum

to otwarte muzeum tematyczne, którego obiekty (eksponaty) rozproszone są w terenie. Takie obiekty tworzą żywą kolekcję, obrazującą wartości przyrodnicze i kulturowe regionu oraz dorobek jego mieszkańców. Wyjątkowy charakter regionu jest prezentowany jako wypadkowa warunków naturalnych oraz historycznej, jak i obecnej działalności ludzi.

Takie muzeum bez murów łączy autentyczność miejsca, jego mieszkańców i zasobów przyrodniczo-kulturowych z promocją, edukacją i rozwojem regionu. Odbywa się to poprzez spotkania ludzi i... inicjatyw.