Podmokłe łąki w północnej i środkowej Europie stanowią wartościowe siedliska rodzimych gatunków roślin, ptaków i bezkręgowców, szczególnie na obszarach nizinnych, gdzie tego typy półnaturalne biotopy często są nieliczne. Oprócz znaczenia dla przyrody i ochrony bioróżnorodności, łąki podmokłe są ważne z innych powodów. W ostatnich latach coraz bardziej doceniana i dostrzegana jest ich funkcja przeciwpowodziowa oraz rola w ograniczaniu zanieczyszczeń wód.
Dla zachowania wilgotnych łąk wraz z ich bogactwem flory i fauny konieczne jest ich rolnicze użytkowanie, które powstrzymuje naturalną sukcesję krzewów i drzew. Stosowanymi sposobami są koszenie, wypas lub ich kombinacja. Wprowadzenie lub utrzymanie sposobu użytkowania łąk, odpowiedniego dla celów ochrony przyrody, przy jednoczesnym zapewnieniu trwałej aktywności rolniczej, jest niezmiernie trudnym zadaniem.

kosić, czy nie kosić: oto jest pytanie?

Koszenie obejmuje wycinanie roślinności, a następnie jej usunięcie w celu wykorzystania, zwykle jako paszy dla zwierząt. W przeciwieństwie do wypasu, koszenie nie jest wybiórcze - bez względu na gatunek roślinność przycinana jest na jednakową wysokość. Koszenie jest efektywnym sposobem utrzymania wilgotnych łąk dla celów ochrony przyrody. Jest ono łatwiejsze niż wypas. Jednak na obszarach, które były dawniej wypasane korzystne jest aby nie był to jedyny sposób użytkowania. W tym wypadku stosować można tradycyjną technikę pozyskania siana, a następnie wypasania na pozostałej roślinności - tak zwanego potrawu. Spośród tradycyjnych sposobów użytkowania łąk koszenie, po którym następuje wypas na pozostałej roślinności, jest najlepszym sposobem utrzymania wysokiej różnorodności gatunkowej w większości bogatych przyrodniczo zbiorowisk łąkowych.
W takim wypadku łąki zwykle produkują siano od kwietnia do czerwca lub początku lipca. Po sianokosach lub zbiorze zielonki na łąki wprowadzane jest młode bydło (50-80 krów/ha/rok). W ten sposób, dzięki zryciu racicami gleby przez inwentarz, mogą rozwijać się zbiorowiska bogate w gatunki oraz tworzyć się nisze regeneracji dla roślinności łąkowej. Przy czym należy pilnować aby wysokość murawy wynosiła od 3 do 10 cm pod koniec okresu wypasu. Jednak nawet jeśli łąki są wyłącznie koszone, i tak stanowią one zróżnicowane a zarazem cenne zbiorowiska roślinne oraz siedliska wartościowej fauny.
Użytkowanie kośne łąk posiada też dodatkowe zalety. Nie są wymagane specjalne umiejętności, niezbędne przy hodowli zwierząt. Koszenie nie wymaga też tyle pracy - trwa ono zwykle tylko kilka dni w roku, podczas gdy wypas wymaga codziennych nakładów pracy. Dzięki koszeniu możliwe jest także obniżenie zawartości składników pokarmowych zawartych w glebie, co sprzyja różnorodności gatunkowej roślin. Jest to idealne dla małych, odizolowanych i trudno dostępnych łąk podmokłych. Ponadto koszenie nie ogranicza dostępu ludzi do łąk w takim stopniu jak wypas.
Są oczywiście również pewne minusy koszenia. Koszona roślinność ma wartość tylko wtedy, gdy może być wykorzystana jako siano lub zielonka na miejscu, bądź też sprzedana. W przypadku wilgotnych łąk o dużej powierzchni mały zbyt na pozyskany produkt obniżać może dochodowość przedsięwzięcia.
Chociaż koszenie samo w sobie nie jest pracochłonne, wytworzenie siana lub zielonki wymaga nakładu pracy. Średnio, wyprodukowanie siana lub zielonki wymaga około 12 godzin pracy ciągnika/ha. Drugi pokos zielonki zajmuje ok. 9 godzin pracy ciągnika/ha. Produkcja zielonki może być jednak szkodliwa dla interesów przyrody. Zwykle odbywa się wcześniej niż sianokosy i dlatego może powodować niszczenie gniazdujących na ziemi ptaków, nie dopuszczać do dojrzewania nasion i przerywać cykl życiowy bezkręgowców.

kalendarz pokosów

Regularne koszenie może prowadzić do ujednolicenia pokrywy roślinnej, a przede wszystkim do zredukowania różnorodności roślin i bezkręgowców. Zdarza się jednak, że nawet łąki, które koszone są corocznie, mniej więcej w tym samym czasie od wielu lat, zachowują cenną, bogatą w gatunki murawę. Dotyczy to szczególnie łąk okresowo zalewanych, a także wypasanych łąk kośnych.
Znacznie korzystniejsze dla zróżnicowania przyrodniczego łąk jest ich nieregularne użytkowanie - koszenie w różnych terminach lub nawet rezygnacja z corocznych pokosów. Lata bez koszenia mogą być szczególnie ważne dla roślin rozmnażających się z nasion. Większą bioróżnorodność można osiągnąć w wyniku zmiany nie tylko terminu, ale również częstości i wysokości koszenia.
Nie ma ścisłych wskazówek kiedy i jak często należy kosić. Są dwa punkty widzenia, które powinny być brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji: rolniczy i przyrodniczy. Z perspektywy gospodarki rolnej ważne jest, by kosić jak najwcześniej, gdyż wartość odżywcza siana lub zielonki jest wtedy generalnie większa. Dla rolnictwa korzystne jest też zapewnienie odwodnienia, które generalnie sprzyja wcześniejszemu rozpoczęciu wzrostu roślin i zwiększa nośność gleby, dzięki czemu koszenie maszynami można rozpocząć wcześniej.
9Z drugiej strony użytkowanie zgodne z interesem ochrony przyrody nie musi być sprzeczne z celami rolnictwa. Jednak koszenie mające na celu ochronę przyrody zwykle podejmowane jest w lipcu i sierpniu. Ustalenie momentu koszenia powinno pozwolić ważnym gatunkom osiągnąć krytyczne fazy ich cyklu życiowego (np. zakwitnąć i wydać nasiona). Generalnie, późne koszenie przeprowadzone np. we wrześniu sprzyja gatunkom wysoko wyrastającym i późno kwitnącym. Natomiast rozwój niskich roślin promowany jest przy koszeniu wczesnym - np. czerwcowym.
Termin koszenia może wpływać na różnorodność roślin, ale zależy ona również od żyzności siedliska i składu gatunkowego zbiorowiska. Wrześniowe koszenie podnosi bogactwo gatunkowe na mniej produktywnych siedliskach, a wcześniejsze koszenie (w lipcu) jest bardziej efektywne na żyźniejszych miejscach, głównie dzięki powstrzymywaniu konkurencji ekspansywnych traw.
W celu powstrzymania dominacji ekspansywnych i agresywnych gatunków termin koszenia powinien być zbieżny ze szczytem wzrostu roślin. Zwykle najbardziej optymalna jest wiosna i wczesne lato - chociaż należy zwrócić uwagę, by w ten sposób nie zaszkodzić innym organizmom np. ptakom lub bezkręgowcom. Ogólnie rzecz biorąc najlepiej, gdy różne części danego obszaru wykaszane są w różnym czasie.

uwaga! siano!

Po wykoszeniu siano nigdy nie powinno być pozostawiane na miejscu, gdyż prowadzi to do użyźnienia i sprzyja powstawaniu zbitej warstwy suchych roślin. Pozostawienie siana utrudnia też dotarcie nasionom do gleby i redukuje ilość światła na jej powierzchni, przez co przygłusza i likwiduje małe rośliny kwiatowe i mchy. Usunięcie siana jest również ważne, jeśli praktykuje się dodatkowy wypas, gdyż istnieje niebezpieczeństwo, że pozostawione resztki mogą zawierać trujące rośliny (np. starca wodnego - Senecio aquaticus).
Z kolei ręczne lub mechaniczne grabienie siana może pomóc w odsłonięciu murawy i umożliwić kiełkowanie nasion. Regularne usuwanie pokosu skutkuje również stopniowym obniżeniem zawartości biogenów w glebie. Usunięcie siana sprzyja także trawom rolniczo mniej produktywnym, takim jak mietlica tomka wonna, kostrzewa czerwona oraz roślinom dwuliściennym.
Koszenie jest zwykle stosowane w celu produkcji siana lub zielonki. Na obszarach, gdzie prowadzi się wypas, koszenie jest sposobem zabezpieczenia paszy na okres zimowy. Używanie paszy własnej produkcji jest korzystniejsze przyrodniczo, gdyż pasza zakupiona może być produkowana w miejscach nawożonych, tak więc wprowadza do środowiska dodatkowe biogeny. Może ona również zawierać chwasty i nasiona obcego pochodzenia, które mogą być rozprzestrzeniane podczas karmienia i przedostawać się na łąki.
Produkcja zielonki jest dla ochrony przyrody ogólnie biorąc niekorzystna. Zwykle ma ona miejsce wcześniej niż sianokosy i dlatego też szczególnie szkodzi lęgom ptaków. Wczesne koszenie w okresie intensywnego wzrostu oznacza, że nasiona nie zdążą dojrzeć, a szybkie zebranie pokosu nie dopuszcza do opadnięcia podeschniętych nasion na ziemię, jak ma to miejsce w wypadku sianokosów. Zielonkę pozyskuje się zwykle częściej niż jeden raz w sezonie, a to potęguje zakłócenia. Pozyskanie zielonki nie jest również zalecane dla miejsc z cenną entomofauną, gdyż intensywniejsze i szybsze koszenie oraz proces balowania niepomyślnie wpływa na jaja i larwy niektórych gatunków bezkręgowców. Przygotowanie siana, suszenie i odwracanie go, daje więcej czasu jajom i larwom, by mogły bezpiecznie opaść na ziemię, podczas gdy pozyskanie zielonki stwarza wysokie prawdopodobieństwo, że zostaną zabrane z łąki razem z plonem.
Czasem na łąkach, zwłaszcza wilgotnych, które były wcześniej wypasane lub też dla powstrzymwania rozrostu chwastów, np. ostów, stosuje się przycinanie w celu usunięcia niepożądanej roślinności. Części kośne u maszyn są wtedy ustawione wyżej niż w czasie sianokosów. Dzięki temu przycinanie jest bardziej selektywne niż klasyczne koszenie. Przycinanie jest korzystne dla ptaków blaszkodziobych, które na takich łąkach żerują zimą. Jeśli nie ma jakiejś szczególnej potrzeby, by przycinać roślinność, należy jednak tego zabiegu unikać, gdyż może on redukować różnorodność bezkręgowców.

Roman Guziak
Sabina Lubaczewska
Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura
ul. Podwale 75
50-449 Wrocław
tel. 071-3434749 w. 326

Artykuł opracowano na podstawie podręcznika "Ochrona przyrody w praktyce. Podmokłe łąki i pastwiska." Omawia on wartość przyrodniczą i zagrożenia łąk podmokłych, prezentuje w teorii i praktyce sposoby użytkowania oraz metody renaturyzacji łąk i towarzyszących biotopów. Podręcznik (150 stron, format B5, kolorowa okładka 54 czarno-białych zdjęć, 30 rysunków, 42 tabele, cena 15 zł) można zakupić w pro Naturze lub poprzez internet www.eko.org.pl/pronatura