Od kilku lat w naszym kraju przybywa programów wspierających rozwój obszarów wiejskich. Wiele organizacji, samorządów i osób prywatnych już teraz prowadzi w tym zakresie własne projekty, inne dopiero wypełniają wnioski, ale niewątpliwie temat ten cieszy się coraz większym „wzięciem”. Tereny wiejskie stanowią przecież znaczną część powierzchni Polski, a nowe spojrzenie może przynieść ich mieszkańcom oraz turystom różnorakie korzyści. Jak można „odnowić” nasze wsie i skąd brać pomysły? Słowo „rozwój” jest tu rozumiane bardzo szeroko; pojęcie to zresztą ze swej natury przekracza ustalone ramy i dąży do punktu znajdującego się poza zasięgiem naszego wzroku. To nie tylko wspieranie działalności rolniczej, inwestycji w gospodarstwa, infrastrukturę wsi czy ochronę środowiska naturalnego, ale również odnowa życia społecznego i kulturalnego, ciekawe inicjatywy edukacyjne i artystyczne, wykorzystujące środowisko wiejskie. To także wpieranie bioróżnorodności i promocja tradycyjnego rzemiosła. Jak pokazują przykłady już zrealizowanych projektów, to właśnie zaangażowanie mieszkańców danej miejscowości jest gwarantem powodzenia. Odnowa wsi ma za zadanie poprawić jakość życia na wsi, zarówno pod względem warunków bytowych (materialnych), jak i niematerialnych (społeczno-kulturalnych). Celem jest tutaj także uczynienie wsi atrakcyjną alternatywą dla miasta i wypromowanie wartości wiejskiego życia. Jedna z zasad tej inicjatywy głosi, że: „Wieś ma zostać wsią i odróżniać się od miasta, bo to jest dla niej szansą.” Czy oznacza to zacofanie wsi, „zakaz wstępu” dla nowych technologii, nowych idei? Absolutnie nie! Jednym z najważniejszych założeń takiej odnowy jest wspieranie rozwoju osobowości mieszkańców, rozwijanie ludzkich talentów i wykorzystywanie ich dla dobra całej społeczności. Jak podaje stanowisko sformułowane w 1996 r. przez Europejską Grupę Roboczą ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich i Odnowy Wsi: „Wieś jest integralnym organizmem, więc nie można oddzielać tzw. twardych czynników jej rozwoju (inwestycje, przemysł, finanse) od miękkich: kultura, ekologia, szkolnictwo, dziedzictwo kulturowe, identyfikacja z regionem, nauka. Powinno się dążyć do tworzenia połączeń pomiędzy tymi dziedzinami. […] Działanie na wszystkich poziomach zapewni jej harmonijny rozwój.” Motorem odnowy jest stara, sprawdzona zasada demokracji: „Nic o nas bez nas”, czyli oddolny ruch społeczny. W programie tym realizowane są bowiem przedsięwzięcia wynikające z potrzeby mieszkańców. Projekty odnowy wsi powstają w wyniku debaty lokalnej na poziomie sołectwa, co zakłada współdecydowanie mieszkańców wsi o kierunkach rozwoju ich miejscowości. Jak to wygląda w praktyce? Oczywiście, dobrze jest przyjrzeć się tym, którym się udało. Otóż ruch odnowy wsi ma już długą tradycję. Rozpoczął się w Bawarii i Badenii-Wirtembergii w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, a obecnie staje się jednym z podstawowych programów jej rozwoju w Niemczech, w krajach należących niegdyś do monarchii austrowęgierskiej (Austria, Czechy, Węgry, Polska, Słowacja), jak również w Rumuni i Słowenii. Od tamtego czasu odnowa wsi „przeszła” długą drogę, którą można podzielić na 4 główne etapy. Zaczęła się od poprawy wydajności rolnictwa i modernizacji wsi, następny był etap odnowy fasad (tworzenie infrastruktury wiejskiej), potem odnowa społeczności i duchowości, obecnie zaś skupia się na zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich. W poszczególnych krajach przebieg tego procesu wygląda inaczej. Często jest tak, że różne etapy występują równocześnie. W naszym kraju „pionierami”  odnowy wsi były społeczności wiejskie na Opolszczyźnie, gdzie w 1997 roku ruszył pierwszy program tego typu. Dotychczas w Polsce inicjatywy z zakresu odnowy wsi realizowane były tylko w dwóch przypadkach na poziomie województw: w województwach pomorskim i opolskim. W innych województwach program ten był, jak dotąd, wdrażany na poziomie powiatów (np. powiat nakielski w województwie kujawsko-pomorskim), gmin (np. gmina Malechowo w zachodniopomorskim) i pojedynczych wsi (słynna „wioska Hobbitów”- Sierakowo Sławieńskie w powiecie koszalińskim). W związku z wejściem naszego kraju do UE społeczności wiejskie mogą realizować swoje projekty w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego i Rozwój Obszarów Wiejskich – Priorytet II, Działanie 1, Odnowa Wsi oraz Zachowanie Dziedzictwa Kulturowego. Celem tego działania jest przede wszystkim: podniesienie standardu życia i pracy na wsi, wzrost atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej wsi, jak i zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych jej mieszkańców. Do tych celów należy zaliczyć także rozwój tożsamości społeczności wiejskiej i zachowanie dziedzictwa kulturowego. Projekty te powinny powstawać z uwzględnieniem planu zagospodarowania przestrzennego, strategii i budżetu gminy. Dlatego też ważnym czynnikiem warunkującym sukces odnowy wsi jest partnerskie podejście do planowanych zadań, w tym jak najwcześniejsza współpraca przedstawicieli gminy z sołectwem. W ramach „Odnowy Wsi w województwie Opolskim w latach 1998–2001” w Sołectwie Zopowy zrealizowano m.in. takie zadania, jak remont Domu Ludowego z wymianą okien i urządzeniem zaplecza kuchennego, założenie wodociągu we wsi, urządzenie nowego boiska sportowego z dosadzeniem drzewek. We wsi Niedźwiady w powiecie nakielskim (okolice Torunia) w 2002 roku odbył się trzeci z rzędu Ogólnopolski Zlot Miłośników Astronomii. W dawnej szkole podstawowej członkowie Pałucko-Pomorskiego Stowarzyszenia Astronomiczno-Ekologicznego tworzą miejsce dla astronomów. Odbywają się tu majowe pikniki astronomiczne, prowadzona jest edukacja na przygotowanej w tym celu ścieżce dydaktycznej, zainstalowano już pierwszy teleskop. Dlaczego astronomia w Niedźwiadach? Ponieważ w okolicy jest wielu amatorów astronomii, niedaleko stąd do Torunia, miasta Kopernika, we wsi jest czyste powietrze i nie ma łuny świetlnej dzięki temu, że Niedźwiady leżą na uboczu. W Podgórkach (w gminie Malechowo) powstaje wioska bajek, której specjalizacja zaczęła się od plenerów artystycznych dla dzieci z okolicy, organizowanych w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym. Do tej pory udało się zrealizować m.in. takie działania, jak np. zorganizowanie dwóch przeglądów teatrów dziecięcych pt. „Wiosna z bajką”. Zbudowano mini amfiteatr, zorganizowano także bajkowe marsze na orientację. Planowane jest stworzenie ośrodka, w którym prowadzona będzie terapia baśnią oraz różne, inspirowane nią, zajęcia dla dzieci, młodzieży. Jak widać: odnowa wsi promuje indywidualne podejście wynikające z indywidualności każdej wsi. A co mogą zrobić mieszkańcy miejscowości, które, ze względu na brak planu zagospodarowania czy strategii gminy, nie mogą na razie włączyć się w ruch odnowy wsi? Mogą włączyć się w działania polskich i zagranicznych organizacji pozarządowych, związanych z rolnictwem i ochroną środowiska. Takie organizacje od lat z powodzeniem realizują projekty o podobnej tematyce. Pozytywny wydaje się fakt, że także spora ilość wiejskich organizacji z powodzeniem także działa już na tym polu. W jaki sposób można wieś wypromować? Gdzie szukać nowych dochodów, kiedy rolnictwo przestaje być opłacalne? Trzeba popatrzeć na swoją miejscowość jakby „z zewnątrz”. Można poszukać nietypowych lub ciekawych architektonicznie obiektów (np. wielka, opuszczona obora, stara kuźnia), wypisać zasoby naturalne (liczne gatunki ptaków, stawy, lasy) oraz odnaleźć jawne i ukryte talenty oraz umiejętności sąsiadów (np. sąsiad zabawnie opowiadający historię, pani, która prowadzi ogródek z ziołami). A może nasza wieś ma ciekawą historię lub znaczącą nazwę? Może jest w pobliżu parku krajobrazowego? Czy nie mamy kogoś, kto zajmuje się snycerstwem, garncarstwem, wyrobem uprzęży końskich? Czy w naszej parafii działa dobry chór? A może są dogodne warunki, aby założyć hodowlę rodzimej rasy koni, owiec, kur czy zrobić warsztat artystyczny? Najlepiej wspólnie z innymi mieszkańcami zastanowić się, co mogłoby naszą wieś wyróżniać, bo wiadomo, że co dwie głowy to nie jedna… Dobrym sposobem poszukiwania pomysłów są różnego rodzaju warsztaty organizowane przez odpowiednio przeszkolonego mieszkańca lub mieszkankę wsi lub jakąś organizację zewnętrzną. W dniach 23–24 października pracownicy Dolnośląskiej Fundacji Ekorozwoju przeprowadzili szkolenie i warsztaty dla sołtysek z Doliny Baryczy z zakresu programów EFS (Europejskiego Funduszu Społecznego) i LEADER+. Zebrane panie podzieliły się na dwa zespoły i opracowały strategię weekendowego wypoczynku w jednej ze wsi. W czasie przygotowywania i prezentacji planów (przy okazji ujawniły się talenty plastyczne) okazało się, że we wsi Gola Górowska jest… najprawdziwsza fabryka bryczek! Pani Wiktoria, sołtys Goli, zaproponowała przejażdżki bryczką po wsi, Pani Wanda z Grabowa (gmina Góra) – wizytę w zakładzie bryczek i degustację miodu z pobliskich pasiek. Organizatorzy szkolenia dorzucili pomysł tras tematycznych wokół wsi i „specjalnych” przejażdżek z dodatkowymi atrakcjami, np. dla nowożeńców czy dzieci. Następnym krokiem powinno być zorganizowanie przez mieszkańców płatnego wypoczynku dla turystów z miasta (na początek z tego, co już we wsi jest, bez specjalnych inwestycji). Konieczne jest także napisanie i rozesłanie do różnych funduszy odpowiedniego projektu, by zdobyć dofinansowanie na rozwój opracowanej strategii. Gdzie jeszcze szukać pomysłów? Dobrym źródłem są gotowe bazy projektów lub opisy inicjatyw, których autorom udało się zdobyć dotacje w jakimś konkursie (np. w programie „Bieda i środowisko”), dostępne zwykle na stronach internetowych ww. fundacji i instytucji. Warto również postarać się o różne biuletyny wydawane przez organizacje pozarządowe, np. „Gazetę EuroNGO” i ulotki opisujące wdrażane projekty, powinniśmy ponadto systematycznie przeglądać serwisy internetowe organizacji z III sektora. Wszystkim zainteresowanym polecam także uważną(!) lekturę poradnika Wacława Idziaka O odnowie wsi, wydanego przez Fundacje Wspomagania Wsi. Poradnik zawiera m.in. opisy bardzo wielu ciekawych inicjatyw środowisk wiejskich w Polsce i na świecie, porady, jak krok po kroku rozpocząć działania we własnej miejscowości oraz ćwiczenia, które pomagają w wykreowaniu własnych pomysłów. W wielu małych miejscowościach pojawiają się ciekawe pomysły, wiele wsi już je realizuje, dzięki czemu ich mieszkańcy integrują się przy wspólnych działaniach. Niektórzy na swoich zainteresowaniach zaczynają nawet zarabiać, inni – stopniowo uzyskują dodatkowe źródła dochodu. Wieś staje się ciekawą alternatywą dla miejskiego zgiełku. Pomysły na odnowę? Tych raczej nie zabraknie, pod warunkiem, że naprawdę będziemy chcieli je odnaleźć. Maria Jasińska Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju. Grafiki pochodzą z publikacji O odnowie wsi Fundacji Wspomagania Wsi www.fww.org.pl