Tereny wschodniej Lubelszczyzny (Polesie, Roztocze, Dolina Bugu) to obszary o niespotykanej różnorodności przyrodniczej i kulturowej. Wystarczy popatrzeć na mapę obszarów chronionych: większość tych terenów objęta jest różnymi formami ochrony: dwa Parki Narodowe, Międzynarodowy Rezerwat Biosfery “Polesie Zachodnie”, kilkanaście parków krajobrazowych. To tutaj znajdziemy jedne z ostatnich w Europie naturalnych dużych dolin rzecznych: Wieprza i Bugu, jak i główne polskie i europejskie, ostoje takich gatunków, jak żółw błotny, suseł perełkowany, konik polski.
Na tych terenach znajdują się także stare, często zapomniane cmentarze, głownie prawosławne i greckokatolickie. Są one bardzo istotnym i charakterystycznym elementem krajobrazu, stanowiąc często wyspy starego drzewostanu, w tym rzadkich gatunków. Po kilkudziesięciu latach praktycznego opuszczenia stały się miejscami występowania cennych gatunków roślin. Dogodne warunki znajdują tam też ptaki i nietoperze. Rewaloryzacja kulturowa tych zabytkowych obiektów i ich zagospodarowanie turystyczne stwarzają poważne wyzwanie, jakim jest pogodzenie tych działań z ochroną przyrody.
Od kilku lat podejmujemy różne działania, łączące ochronę przyrody i dziedzictwa kulturowego wsi, wspierające rozwój turystyki na terenach peryferyjnych, a cennych przyrodniczo. Dokładamy starań, by mieszkańcy mogli zarabiać na zachowaniu walorów swojej okolicy. Szczególnie związani jesteśmy z regionem Lasów Sobiborskich na Polesiu,. Pewne inicjatywy o charakterze ochronnym były już podejmowane z bardzo obiecującym skutkiem. Od kilku lat grupa kamieniarzy „Magurycz” odnawia pieczołowicie łemkowskie cmentarze w Beskidzie Niskim. Chełmski Powiatowy Urząd Pracy zatrudniał wcześniej bezrobotnych do porządkowania cmentarzy i parków podworskich w okolicach Chełma.
Rola tych cmentarzy jest tak bardzo istotna, ponieważ stanowią one świadectwo bogactwa i różnorodności kulturowej pogranicza. Do II Wojny Światowej tereny wschodniej Lubelszczyzny zamieszkiwane były bowiem przez unikatową mieszankę narodowości i religii: Polaków, Ukraińców, Żydów, Niemców, Białorusinów, a nawet Tatarów. Synteza tak rozmaitych wpływów kulturowych zaowocowała nowymi, ciekawymi jakościami artystycznymi. Zatrzymując się tylko przy cmentarzach - same kamienne nagrobki to arcydzieła, jak np. rozpowszechnione na południowym Roztoczu wytwory kamieniarskiej szkoły bruśnieńskiej.
Regionalna różnorodność, swoistość kultury, stanowią istotny element naszego wspólnego dziedzictwa. Wiele już przecież utraciliśmy. W wyniku zmian społecznych, a przede wszystkim przymusowych przesiedleń, w znacznym stopniu zapomnieniu uległy pieśni, muzyka i rękodzieło. Warto ocalić pamięć o tym, że kiedyś tereny te zamieszkałe były przez ludzi mówiących innym językiem, którzy współtworzyli krajobraz tej ziemi. Choćby ze zwykłej przyzwoitości i szacunku dla zmarłych - ich grobom należy się opieka. Ocalmy te pamiątki choćby dla turystów szukających kresowej egzotyki, a mogących być źródłem dochodów dla okolicznych mieszkańców. By tak się stało, cmentarze nie mogą pozostać zaniedbane, stając się jedynie ginącym świadectwem tego dawnego bogactwa.

Krzysztof Gorczyca
Towarzystwo dla Natury i Człowieka
oikos@eko.lublin.pl

www.cmentarzepogranicza.pl