Rozbudowa sieci dróg samochodowych i kolejowych, którą obserwujemy w ostatnich kilkudziesięciu latach, powoduje wzrost poziomu życia oraz możliwości szybkiego przemieszczania się ludzi i towarów. Jednak bezsprzecznie negatywnie oddziaływuje to na populacje zwierząt, zwłaszcza tych, które w swoim cyklu życiowym wykorzystują różne biotopy i w związku z tym są zmuszone do okresowego lub ciągłego przemieszczania się. Wybudowane szlaki komunikacyjne tworzą trwałe i skuteczne bariery na trasach migracji zwierząt, przyczyniając się do poważnych zmian w populacjach. Następuje spadek liczebności, zmienia się struktura wiekowa oraz płci, jak i pula genowa czy sposób rozmieszczenia poszczególnych osobników. Nadmierna fragmentaryzacja środowiska takimi trwałymi barierami może w konsekwencji doprowadzić do całkowitego wyginięcia populacji. Idea zrównoważonego rozwoju wymusza na nas konieczność poszukiwania rozwiązań, które zapobiegłyby tym negatywnym zjawiskom, stąd od wielu już lat w krajach europejskich stosuje się technologie likwidujące bariery na trasach migracji zwierząt. Zastosowane rozwiązania obejmują budowę tuneli pod drogami i pasaży nad nimi. Budowle te są różnej wielkości, co uzależnione jest od grupy zwierząt mających z tych obiektów korzystać. Aby skuteczność przejść była jak najwyższa, przy konstrukcji pasaży konieczna jest znajomość zachowań zwierząt wędrujących oraz tras ich wędrówek. Badania prowadzone w Danii nad efektywnością tunelu wybudowanego pod autostradą w miejscowości Spoerring niedaleko Aarhus potwierdzają, że pomimo zastosowanych rozwiązań ich skuteczność jako przejść likwidujących bariery nie jest całkowita i waha się w granicach 35–79%. Wspomniany tunel ma 155 m długości, 13 m szerokości i 7,5 m wysokości. Najmniej problemów z przechodzeniem przez niego miały lisy (79% skuteczności) i borsuki (73%), a najwięcej – kuna domowa i sarna (50–65% zwierząt wracało i nie korzystało z tunelu). Ponieważ większość osobników próbowało przejść nocą, najprawdopodobniej głównymi czynnikami wpływającymi na niską skuteczność tych urządzeń był dodatkowo hałas i światła reflektorów przejeżdżających pojazdów. Prawdą jest fakt, że te same czynniki obniżające skuteczność tuneli i pasaży, wykorzystywane są do redukcji ilości kolizji wędrujących zwierząt z samochodami. Dodatkowe światła odblaskowe oraz urządzenia emitujące dźwięki zakładane są na drogach, gdzie z przyczyn technicznych i ekonomicznych nie można wybudować pasaży. Zupełnie inne rozwiązania konstrukcyjne pasaży wymagane są dla wydry, która systematycznie, przez cały rok patroluje długie odcinki rzek. Stąd i stnieje konieczność budowania mostów z dodatkowymi urządzeniami umożliwiającymi  poruszanie się tego zwierzęcia po brzegu cieku wodnego. Ciekawym i skutecznym przykładem jest rozwiązanie polegające na zastosowaniu pływających kładek przy filarach mostu. Ze względu na mniej skomplikowane  ale charakterystyczne zachowania płazów pasaże dla nich muszą posiadać jeszcze inną konstrukcję i powinny być wyposażone w dodatkowe elementy konstrukcyjne. DLACZEGO CHRONIMY PŁAZY Konieczności ochrony płazów chyba nikt nie neguje, ale odpowiedź na takie pytanie sprawia często kłopot. Zatem, dlaczego? Płazy są integralnym składnikiem wielu ekosystemów wodnych i lądowych, stąd też ważne jest ich miejsce w łańcuchu troficznym. Regulując liczebność populacji stawonogów, pierścienic, ślimaków i pajęczaków, wpływają one na zachowanie równowagi w przyrodzie. Ze względu na swoją wrażliwą skórę – są również doskonałymi bioindykatorami zanieczyszczenia środowiska. W Polsce i w całej Europie płazy należą do zwierząt, których sytuacja w ostatnich dekadach ulega pogorszeniu, głównie z powodu zanikania obszarów wodno-błotnych, chemizacji w rolnictwie i leśnictwie oraz za sprawą rozbudowy szlaków komunikacyjnych. W Europie Zachodniej wiele gatunków umieszczonych jest na Czerwonych Listach gatunków ginących, np. kumak nizinny czy rzekotka drzewna. W Polsce wszystkie gatunki płazów objęte są ochroną gatunkową, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. Nr 220, poz. 2237). Dwa gatunki znajdują się w Czerwonej Księdze, a siedliska płazów objęte są ochroną na mocy Konwencji Berneńskiej, którą Polska ratyfikowała w 1996 roku. SYTUACJA W GÓRACH STOŁOWYCH W 1998 roku w okresie migracji wiosennej wykonano pierwsze badania składu gatunkowego płazów Gór Stołowych oraz określono główne miejsca ogromnej ich śmiertelności, spowodowanej ruchem pojazdów mechanicznych. Podstawową metodą zastosowaną do osiągnięcia tych celów były transekty. Polegały one na bardzo wolnym przejeżdżaniu samochodem określonych odcinków dróg. W trakcie tych badań, które przeprowadzano nocą, notowano gatunek oraz ilość martwych i żywych osobników na każdych 100 kolejnych metrach badanego odcinka. Zebrane dane pozwoliły na wskazanie trzech punktów w Górach Stołowych, gdzie śmiertelność płazów jest największa oraz umożliwiły ustalenie głównych szlaków migracji z miejsc zimowania do miejsc rozrodu i z miejsc rozrodu do miejsc letniego żerowania. W celu ustalenia skali śmiertelności płazów na drogach przeprowadzono w tym samym roku badania śmiertelności na już wytypowanych poprzednio miejscach. Do tych systematycznych i długotrwałych badań zaproszono uczniów miejscowej szkoły średniej. Uczniowie Liceum Ogólnokształcącego w Kudowie Zdroju przeszli wstępne szkolenie, dotyczące sposobów rozpoznawania gatunków płazów oraz metodyki prowadzenia badań. Badania polegały na codziennym, dwukrotnym patrolowaniu wyznaczonych odcinków dróg i liczeniu martwych, rozjechanych płazów. Po oznaczeniu należało ciało płazów usunąć z asfaltu. Największą liczbę rozjechanych przez samochody płazów naliczono na drodze powiatowej w miejscowości Jeleniów. Ich całkowita liczba w badanym okresie przekroczyła 2000 osobników i to na niewielkim odcinku drogi (220 m). W celu pełnej inwentaryzacji płazów na terenie Gór Stołowych Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny oraz firma Amphi Consult zorganizowały w czerwcu 1998 r. międzynarodowe warsztaty naukowo-edukacyjne pt. „The Ecology of Freshwater Ecosystems”. Uczniowie, studenci, ochotnicy, naukowcy z Polski i zagranicy pracowali nad inwentaryzacją gatunkową i inwentaryzacją miejsc rozrodczych płazów. W ciągu tygodnia zostało opisanych 56 miejsc rozrodczych i stwierdzono występowanie 8 gatunków płazów: ropucha szara (Bufo bufo), żaba trawna (Rana temporaria), żaba wodna (Rana eskulenta), ropucha zielona (Bufo viridis), salamandra plamista (Salamandra salamandra), traszka górska (Triturus alpestris), traszka zwyczajna (Triturus vulgaris), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus). Populacje ropuchy szarej, żaby trawnej i traszki zwyczajnej charakteryzują się największą liczebnością. Cechą charakterystyczną w rozmieszczeniu miejsc rozrodczych płazów w Górach Stołowych jest ich położenie wokół głównego masywu do wysokości 600 m npm. Nieliczne są oczka wodne na wysokości powyżej 700 m npm, w których następowałby proces ich rozrodu. CZYNNA OCHRONA Wyniki badań nad śmiertelnością płazów w okresie migracji rozrodczej, przeprowadzone wiosną 1998 roku, spowodowały, że dyrekcja Parku Narodowego Gór Stołowych, samorząd gminy Lewin Kłodzki i samorząd miasta Kudowa Zdrój sfinansowały zakup sprzętu niezbędnego do przeprowadzenia czynnej ochrony płazów w miejscowości Jeleniów. Na początku marca 1999 roku przy udziale uczniów Liceum w Kudowie ustawiono 220 m płotków zabezpieczających płazy przed wtargnięciem na drogę oraz wkopano 15 wiader, służących jako pułapki. System płotków, który zastosowano, został wykonany przez A. Wiśniewskiego z Fundacji „Żaba” w Starachowicach na podstawie koncepcji firmy Amphi Consult. Rycina 1 ilustruje zasadę konstrukcji tych płotków. Z praktycznego punktu widzenia ważnych jest kilka drobiazgów związanych z wykorzystaniem tych zabezpieczeń. Po pierwsze wiadro musi mieć dno perforowane, aby nie gromadziła się w nim woda z opadów atmosferycznych. Po drugie: do wiadra-pułapki należy włożyć patyk lub listewkę, która umożliwi samodzielne wydostawanie się z wiadra owadów i drobnych ssaków. Po trzecie: płotek musi mieć „kołnierz” przysypany ziemią, gdyż ropuchy bez problemów potrafią się podkopywać i omijać tę przeszkodę. Prace nad czynną ochroną płazów w tym miejscu trwały w latach 1999–2001 i potwierdziły jego unikalność na skalę krajową, gdyż ilość migrujących płazów przez tak krótki odcinek drogi jest ogromna. Rocznie w miesiącach marzec–kwiecień migrowało ok. 12.000 osobników żaby trawnej, ok. 10 000 osobników ropuchy szarej i ok. 1.000 traszek. W tej akcji corocznie uczestniczyło kilkudziesięciu  uczniów, którzy 2–4 razy dziennie kontrolowali wiaderka, przenosząc płazy do stawu, licząc i rozpoznając gatunki oraz dokonując pomiarów temperatury i wilgotności powietrza. Liczba kontroli wiaderek uzależniona była od natężenia migracji, która u żaby trawnej i ropuchy szarej ma charakter eksplozywny, gwałtowny i bardzo krótki. Dlatego bywały dni, w których ilość przeniesionych płazów dochodziła do 3 tysięcy osobników. W celu zwiększenia bezpieczeństwa osób pracujących przy ochronie płazów uzyskano zgodę na okresowe ograniczenie prędkości samochodów do 30 km/h oraz zgodę na ustawienie znaku ostrzegawczego: „Uwaga dzieci!”. INWESTYCJE W celu trwałego rozwiązania problemu na drodze w miejscowości Jeleniów zostały wykonane tunele dla płazów. Zastosowano tutaj rozwiązania znane z innych dróg europejskich, np. 30 km od Kopenhagi. Pod drogą powiatową w Jeleniowie wybudowano 4 tunele o długości od 8 do 12 metrów. Dodatkowymi elementami konstrukcyjnymi pasaży są płotki typu „C” służące do ukierunkowania migrujących płazów do tuneli oraz zabezpieczające płazy przed wejściem na drogę. Płotki wybudowano na łącznej długości 450 metrów po dwóch stronach drogi. Zabezpieczą one także osobniki dorosłe i juwenilne powracające ze zbiornika wodnego. Inwestycja rozwiązała kompleksowo problem dużej śmiertelności płazów na tej drodze nie tylko w okresie migracji rozrodczej, ale również w okresie wędrówki na żerowiska i do miejsc zimowania. Rozwiązanie jest bezobsługowe, więc koszty jego utrzymania są znikome i – najważniejsze: jest więc rozwiązaniem trwałym. Równocześnie z budową tuneli dla płazów wykonano dodatkowe zadania. Odtworzono pojemność retencyjną zbiornika (wywieziono ponad 6000 m3 ziemi i namułów) oraz wyremontowano urządzenia hydrotechniczne stawu (mnicha, opaskę, ujęcia wody, urządzenia spustowe). Kolejną inwestycją projektu realizowanego pod nazwą „Czynna ochrona płazów w Górach Stołowych” była odbudowa zbiornika wodnego, istniejącego w okresie międzywojennym w okolicach Karłowa. Zbiornik ten o powierzchni 0,70 ha posiada stałe spiętrzenie wody oraz przepławkę dla ryb łososiowatych. Jego brzegi poza wałem piętrzącym mają małe pochylenie, a głębokość w tych miejscach wynosi ok. 30 cm. Takie założenia stwarzają warunki do rozmnażania się płazów, gdyż, jak wynika z inwentaryzacji miejsc rozrodczych, na tej wysokości (700 m npm) nie ma prawie żadnych stałych oczek wodnych, w których odbywałby się pełny cykl rozwojowy płazów. Dodatkowo ów zbiornik wodny pełni ważne funkcje z punktu widzenia ochrony środowiska. Zaliczymy do nich małą retencję wody (4500 m3 pojemność zbiornika) oraz ochronę przeciwpożarową. Warto wymienić tu także utrzymanie poziomu wód gruntowych, co wydaje się ogromnie ważne ze względu na bliskość obszaru ochrony ścisłej „Wielkiego Torfowiska Batorowskiego”. Ostatnim zadaniem w ramach projektu była odbudowa zbiornika w miejscowości Kudowa Zdrój, który oprócz miejsca rozmnażania się płazów, stanowi w gminie bardzo ważny element w ochronie przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej. Otoczenie zbiornika otrzymało małą infrastrukturę edukacyjną, która wykorzystywana jest intensywnie w okresie marzec–maj do prowadzenia warsztatów, zajęć i lekcji przyrodniczych. EFEKTY Aby potwierdzić skuteczność ekologiczną pasaży, opracowano autorską metodę, która polegała na zainstalowaniu otwieranych krat na wyjściu z tuneli. W celu uniknięcia niekontrolowanego otwierania, były one zabezpieczone kłódkami. Kraty zamontowano już w marcu zeszłego roku, rozpoczynając monitorowanie migrujących płazów. Równocześnie dokonywano pomiarów temperatury, aby uzyskać korelację pomiędzy czynnikami abiotycznymi a natężeniem migracji. Migracja żaby trawnej rozpoczęła się 24 marca i w stosunku do lat ubiegłych była opóźniona o co najmniej dwa tygodnie. Łącznie przez tunele przeszło 15.639 osobników. Migracja ropuchy szarej rozpoczęła się również z dwutygodniowym opóźnieniem. Zastanawiający jest jedynie fakt, że ilość osobników ropuchy szarej w okresie migracji była aż o 60% niższa niż w latach ubiegłych. Łączna liczba wyniosła 2 248 osobników. Prawdopodobnie tak drastyczne zmniejszenie liczby ropuchy szarej spowodowane było dużymi amplitudami dobowymi temperatury. Wahania zawierały się w zakresie –10o C o godzinie 8.00 i +10o C już o godzinie 12.00. Jednocześnie z monitorowaniem tuneli rozpoczęto badania śmiertelności płazów na drodze powiatowej nr 45120. Wyznaczono 21 odcinków o długości 100 metrów i kilka razy dziennie liczono żywe oraz rozjechane osobniki wędrujących płazów. Badania trwały prawie do końca czerwca 2003 roku. Codzienne badanie było archiwizowane i wypełniano arkusz badań, na podstawie którego opracowano wyniki monitoringu i dokonano jego analizy. Jak widać z przedstawionych badań na odcinkach 10–11 i 11–12 nie stwierdzono martwych osobników. Odcinki te położone są wzdłuż wybudowanego systemu tuneli i zabezpieczających płotków. Skuteczność wynosi zatem 100%. Na pozostałych odcinkach odnotowano liczne martwe osobniki, głównie w dwóch newralgicznych miejscach: 12–15, 7–10. Niestety, ze względu na ukształtowanie terenu oraz na istniejącą zabudowę gospodarczą, nie ma możliwości zastosowania tych technologicznych rozwiązań. Powyższe odcinki zlokalizowane są na obrzeżach systemu ochrony płazów. W badanym okresie na całym monitorowanym odcinku naliczono 1076 osobników z tego 616 martwych, co stanowi 57%. Najczęściej ginęły osobniki ropuchy szarej (442 os. 71,75% wszystkich martwych płazów) i były to w przeważającej części samce. Takie wyniki mają związek z biologią ropuchy szarej. Zbiornik wodny w Karłowie został wypełniony wodą w październiku 2002 roku. Wiosną 2003 r. rozpoczęto monitoring zasiedlania obszaru zbiornika przez płazy migrujące na okres rozrodczy. Pierwsze osobniki żaby trawnej zaobserwowano 20 kwietnia 2003 roku, a pierwszy skrzek – już tydzień później. Ilość złożonych pakietów skrzeku przekroczyła 80. Pierwsze godujące osobniki ropuchy szarej zaobserwowano 12 maja (23 pary ropuchy szarej). Tunele dla płazów w miejscowości Jeleniów były pierwszymi w Polsce pasażami wybudowanymi na drodze już istniejącej. W opisanym projekcie zrealizowanym przez Park Narodowy Gór Stołowych wykorzystano płazy, jako „gatunki osłonowe” do realizacji inwestycji w Karłowie i Kudowie Zdroju. Ochrona gatunkowa tych kręgowców nie była zatem tylko prostym mechanizmem ochrony najrzadszych gatunków, ale uruchomiła złożone mechanizmy oddziaływania społecznego oraz umożliwiające zachowywanie cennych siedlisk. Płazy stanowią ponadto materiał o doskonałym znaczeniu dydaktycznym. Tekst i fotografie: kierownik projektu Krzysztof Baldy Park Narodowy Gór Stołowych baldyk@kki.pl