Grafika kanadyjskiej grupy Adbusters. 


Edukacja przyrodnicza (EP), rozumiana jwww.eko­edu.uw.edu.ako poznawanie świata przyrody, ma w Pol­sce długą tradycję. Jej istnienie jest istotne z punktu widzenia edukacji dla zrównowa­żonego rozwoju (EZR), jednak traktowanie obu terminów na zasadzie synonimów hamuje proces holistycznego ujmowania wszystkich aspek­tów.
Ewolucję dochodzenia do EZR w Polsce można przedstawić raczej ja­ko sumowanie się poszczególnych nurtów edukacji niż ich zastępowanie się czy płynne przechodzenie. Tak więc edukację przyrodniczą (rozwiniętą jesz­cze w XIX w.), wraz z narastaniem świadomości zagrożeń przyrody wzbo­gacił nurt edukacji dotyczącej ochrony przyrody (EOP) popularyzowa­ny zwłaszcza od lat 20. XX w. Następnie, na początku lat 80., kiedy w cza­sach Solidarności chwilowy brak cenzury pozwolił na ujawnienie zniszcze­nia środowiska w Polsce, edukacja skoncentrowała się głównie na opisie sta­nu skażeń i rozmiarach antropopresji - określanych jako edukacja środo­wiskowa (EŚ). Kolejnym etapem było już włączenie się z początkiem lat 90. w światowy nurt edukacji ekologicznej (EE) idącej dalej - nastawionej na zmianę indywidualnych zachowań tak by zmniejszyć złe skutki wpływu na ekosystemy Ziemi. Po Szczycie Ziemi w Rio w 1992 r. filozofia zrów­noważonego rozwoju zaczęła się przekładać na edukację dla zrówno­ważonego rozwoju (EZR), kładącą nacisk nie tylko na konieczność indy­widualnych zmian zachowań, ale przede wszystkimi zmian systemowych, harmonizując rozwój społeczny i ekonomiczny z możliwościami środowiska. Dla ewolucji edukacji w Polsce istotną datą jest wspólne przyjęcie przez Mi­nistrów Środowiska i Edukacji dokumentu „Strategia edukacji ekolo­gicznej. Przez edukację do zrównoważonego rozwoju".
W kolejnych Politykach Ekologicznych Państwa (z 1991 i 2000 r.) oraz w od­powiednich dokumentach wykonawczych, jako ważny instrument polityki uznaje się udział społeczeństwa i edukację ekologiczną. Wspomniana już Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej została również zaopatrzona w 2001 r. w Pro­gram Wykonawczy.
Odpowiednie znaczenie mają również przyjęte dokumenty międzynarodo­we: Agenda 21 (rozdz. 36) i Konwencja z Aarhus. W 2005 r. przyjęta zosta­ła w Wilnie na spotkaniu wysokiego szczebla Ministerstw do spraw Środowi­ska i Edukacji - Strategia Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju Europejskiej Komisji Gospodarczej. Strategia ta, w roku inauguracji ogłoszonej przez ONZ Dekady Edukacji dla Zrównoważonego Rozwo­ju (2005-2014) proponuje też opracowanie, a następnie przyjęcie przez kra­je europejskie wskaźników wdrażania EZR.

uczenie o… edukacji

W edukacji formalnej wciąż jeszcze przeważa podejście wywodzące się z edukacji przyrodniczej i ochrony przyrody - edukacja dla zrównoważonego rozwoju jest w niewielkim stopniu przedstawiana w całym rozumieniu swej fi­lozofii. W szkolnych podstawach programowych pojawia się wprawdzie hasło „rozwój zrównoważony”, ale zatwierdzone podręczniki w niewielkim stopniu to uwzględniają. Badania treści podręczników dla gimnazjum do różnych przed­miotów wydanych w latach 1999-2004 wskazują, że minimalny procent tytu­łów wspomina chociażby sam termin: biologia - 0%, chemia - 0%, geografia - 20%, język polski - 0%, międzyprzedmiotowa ścieżka edukacji ekologicznej - 10%. Dlatego edukację formalną w Polsce musi wspomagać edukacja nie­formalna-prowadzona przez organizacje pozarządowe, centra edukacji w par­kach narodowych oraz edukacja w mediach.
W tym miejscu warto przedstawić możliwości warsztatowe realizacji zadań EZR. Stan na początek Dekady EZR w Polsce to ponad 100 ośrod­ków edukacji terenowej w parkach narodowych, krajobrazowych, Lasach Pań­stwowych, to także regionalne centra edukacji ekologicznej w każdym wojewódz­twie oraz specjalistyczne ośrodki (np. harcerskie). Ponad 600 Pozarządowych Organizacji Ekologicznych (POE) prowadzi edukację nieformalną. W przygotowaniu zarówno przyszłych nauczycieli i edukatorów, jak i kadr ochrony środowiska, kluczową rolę odgrywa Szkolnictwo Wyższe. Chociaż większość wydziałów przyrodniczych ma specjalizacje związane z ochroną śro­dowiska to najpełniej profil zrównoważonego rozwoju kształtowany jest na Międzywydziałowych Studiach Ochrony Środowiska (np. MSOŚ na Uniwer­sytecie Warszawskim) oraz Wydziałach Ochrony Środowiska. Niestety, za­gadnienia zrównoważonego rozwoju w minimalnym stopniu uwzględniane są na innych kierunkach, a zwłaszcza na kierunkach pedagogicznych, co odbija się niekorzystnie na przygotowaniu przyszłych nauczycieli. Te niedostatki uzupeł­niają różne formy zawodowego doskonalenia nauczycieli takie jak studia pody­plomowe (np. prowadzone przez UCBnSP studia - Metody i treści edukacji ekologicznej) czy różnego rodzaju warsztaty i szkolenia organizowane także przez regionalne centra edukacji ekologicznej.

w podręcznikach i Internecie

Istnieje ponad 1000 publikacji służących EE i EZR - podręczników, poradników dydaktycznych, materiałów do zajęć w terenie, scenariuszy lekcyj­nych, itp. oraz ponad 500 pomocy multimedialnych służących edukacji6. Bi­bliografia przygotowana przez zespół Uniwersyteckiego Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym pozwoliła również zaproponować "kanony lek­tur" odpowiednie dla różnych grup wiekowych i zawodowych.
Coraz szerzej stosowany jest w Polsce Internet służący Edukacji dla Zrównowa­żonego Rozwoju. Sprzyja temu zwiększanie dostępu do Internetu w szkołach i ośrodkach edukacji ekologicznej, prowadzenie szkoleń korzystania z Internetu dla nauczycieli i edukatorów (m.in. w UCBnŚP) oraz powstanie specjalnych stron po­święconych EZR takich jak prowadzona przez UCBnŚP witryna www.eko­edu.uw.edu.pl, strona Departamentu Edukacji i Promocji Zrównoważonego Roz­woju Ministerstwa Środowiska (www.mos.gov.pl/edu/) lub strona Ośrodka Infor­macji i Szkoleń Narodowego Funduszu Ochrony środowiska i Gospodarki Wodnej (www.nfosigw.gov.pl).



Kamyczek do ogródka malkontentów


Instytut na rzecz Ekorozwoju (InE) zorganizował w czerwcu konferencję „Ocena efektywności edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju – sposoby podejścia i strategie wdrażania”. Jej pokłosie, i efekty współpracy InE z Instytutem Wupertal ds. Klimatu, Środowiska i Energii, znajdziemy w polsko-niemieckiej publikacji pod tym samym tytułem.
Przeczytamy tu o założeniach edukacji globalnej i międzykulturowej czy o kierunkach w systemie edukacji. Mimo, iż książka dotyczy zagadnień trudnych i przybliża treść wystąpień konferencyjnych wygłaszanych wcale niełatwym językiem, warto polecić ją tym, którzy w działaniach edukacyjnych szukają „oddechu” oraz inspiracji. Niewątpliwie inspirujące mogą wydać się bowiem przybliżane w niej pomysły edukacyjne realizowane w Niemczech. Edukacja dla zrównoważonego rozwoju stała się tam w ostatnich latach jednym ze strategicznych punktów odniesienia w dyskusji na temat edukacji. To jej nowe ukierunkowanie zyskuje w tym kraju na znaczeniu w sposób szczególny, choćby dlatego, że promuje dokładne te procesy edukacyjne, których deficyt stwierdzono w międzynarodowym studium porównawczym PISA (Programme for International Student Assessment), dotyczącym nauki nastawionej na przyszłość i zastosowania praktyczne. A jak to wygląda właśnie... w praktyce?
W książce umieszczono opisy bardzo ciekawych projektów edukacyjnych realizowanych np. w Płn. Nadrenii-Westfalii. Wiele z nich jest możliwych do realizacji mimo braku w naszym kraju odpowiedniej „koniunktury” na edukację dla zrównoważonego rozwoju.
W Nadrenii/Westfalii coraz bardziej popularne są tzw. ogródki edukacyjne, np. kawowe. W takim ogródku, przy kawie – produkcie „Sprawiedliwego Handlu” (Fair Trade), degustowanej przy krzewie kawowym, omawiane są takie zagadnienia, jak: metody jej uprawy, wyzysk pracowników plantacji, eksploatacja środowiska naturalnego czy handel światowy... W ogródkach „farbiarskich” natomiast uczniowie poznają rodzime rośliny używane do farbowania tkanin. Za pomocą otrzymanych w ten sposób barwników farbują następnie odzież i papier, poznając przy tym tradycje innych kultur.
Czy takie, wydawać by się mogło – banalne, pomysły trafią na podatny grunt w naszym kraju czy też zostaną wyparte przez, bardziej atrakcyjne nawet dla ludzi bardzo młodych, ogródki... piwne? Cóż, wszak edukacja to spacer po ogrodzie wiedzy. Może warto w jego trakcie  zacząć wydeptywać nowe ścieżki? (KG)
Dynamikę wzrostu zastosowa­nia Internetu najlepiej oddaje liczba finansowanych przez NFOŚiGW programów na płytach CD - 1 w 1998 r., 8 w 2002 r., 12 w 2004 r.
Pozostaje teraz postawić pytanie: jak ta wielka gama działań przekłada się na rzeczywiste nastawienia i przekonania obywateli? W trakcie socjologicznych ba­dań panelowych prowadzonych przez Tadeusza Burgera na reprezentatywnej grupie Polaków wyodrębniono tzw. „grupę proekologiczną” - uznająca proble­my środowiskowe za zagrożenie i gotową zaakceptować wyrzeczenia w celu zmia­ny sytuacji. Zmniejszanie się udziału „grupy proekologicznej”, z jed­nej strony, świadczy o braku zainteresowania sprawami środowiska, z drugiej strony - oznacza także poprawę w Polsce stanu środowiska i mniejszy niepokój o skutki jego degradacji. Równocześnie wzrost poziomu wiedzy ekologicznej rodzi wiarę w skuteczność własnych działań na rzecz poprawy stanu środowiska. Na temat skuteczności edukacji dla zrównoważonego rozwoju ciekawe wnioski można też wyciągnąć dowiadując się, z jakich źródeł ludzie najczęściej czerpią wiedzę i jak sytuacja kształtuje się w różnych grupach wieko­wych. Wyniki wskazują na wielką rolę mediów w kształtowaniu świa­domości ekologicznej i dostarczaniu wiedzy na temat zrównoważonego rozwoju.
Jednak mimo ważkości tematu i znacznych środków przeznaczanych przez NFO­ŚiGW na finansowanie programów edukacyjnych w mediach - wciąż sprawy zrównoważonego rozwoju nie znajdują w nich należytego miejsca.
Warto też zobaczyć jak możliwości prowadzenia EZR widzą osoby bezpo­średnio w nią zaangażowane. Jeszcze nie publikowane badania prowadzone przez Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem wskazują na przy­czyny utrudniające pełne wdrażanie EZR, jakie widzą zajmujący się nią na­uczyciele. Te przyczyny to przede wszystkim: brak funduszy, ale i brak materiałów, czasu, wsparcia czy dostatecznej wiedzy.
Chociaż problem braku środków finansowych wysuwany jest na pierwszy plan jako największa przeszkoda w realizacji EZR, to system wspomagania edukacji jest w Polsce stosunkowo dobrze rozwinięty. Składa się on z wielu źró­deł, ale zdobycie środków wymaga dobrze udokumentowanego projektu i ła­twiejsze jest dla większych podmiotów, np. organizacji pozarządowych niż po­jedynczych szkół czy indywidualnych nauczycieli.
Charakteryzując EZR w Polsce wydaje się, że wciąż jeszcze pomija ona wie­le ważnych obszarów zrównoważonego rozwoju. Takie tematy istotne, a ma­ło poruszane w edukacji, to np.: Bałtyk oraz zagrożenie oceanów; planowanie przestrzeni; przyroda poza terenami chronionymi czy udział społeczny w zarządzaniu środowiskiem. Zaliczymy tu także takie zagadnienia, jak: kształtowanie lokalnej i regionalnej polityki ekologicznej; środowisko a zwalczanie ubóstwa na świecie; ślad ekologiczny, jak i zyski społeczne i ekonomiczne w zrównoważonym rozwoju. Pomijana jest także kwestia rozprzestrzeniania się miast i problemy zrównoważenia urbanizacji.

rola komunikacji społecznej

Mała popularność tych, i pokrewnych, tematów świadczy o tym, że ciągle jeszcze przeważający model edukacji charakterystyczny jest dla jej wcześniejszych faz, prowadzących dopiero do EZR. Oprócz edukacji, która często stosowana jest jako proces jednokierunkowy, we wdrażaniu rozwoju zrównoważonego niezwykle istotna jest rola różnych in­nych form komunikacji społecznej. Zwłaszcza dwustronnej, polegającej na prze­pływie informacji zwrotnej i dialogu społecznym.
Brak właściwie prowadzonego dialogu społecznego i potrzebę rozwijania metod komunikacji społecznej, odczuwa się specjalnie przy: wprowadzaniu NATURY 2000, planach zagospodarowania przestrzennego, lokalizacji i wprowadzaniu inwestycji, przeprowadzaniu tras komunikacyjnych. To ciągle jeszcze słaba strona wzmacniania udziału społecznego w zarzą­dzaniu środowiskiem i zapobieganiu konfliktom społecznym na tym tle.
Nie są to jedyne, niespełnione wyzwania, jakie stoją w Polsce przed edukacją dla zrównoważonego rozwoju. Inne problemy wym­agające rozwiązania to: słaba współpraca między sektorami (edukacji, środowiska, rolnictwa, transportu) w dziedzinie zintegrowania odpowiednich zagadnień w pro­    gramach EZR, jak i niewielkie zaangażowanie sektora edukacji formalnej (programowe i fi­nansowe). Zaliczymy tu także znikome inicjatywy mediów niespecjalistycznych w promowaniu zrównoważonego rozwoju.
Najważniejsze wyzwania, jakie stoją w Polsce przed EZR, mają też swoich adresatów. W zwiększeniu roli EZR oraz holistycznego do niej podejście w systemie edukacji formalnej należy upatrywać rolę MEN-u, a w nieustającej edukacji dorosłych - mediów. Dostępność funduszy dla szkoły – to z kolei pole aktywności samorządów. Przy przekładaniu teorii na praktyczne działania społeczne konieczne okaże się zastosowanie ko­    munikacji społecznej (przy podejmowaniu decyzji dotyczących środowiska).
Aby sprostać tym wyzwaniom i spełnić oczekiwania strategiczne Dekady Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju w Polsce, tak jak i w innych krajach chcących, aby nie była to tylko inicjatywa „na papierze”, niezbędne jest promowanie badań służących rozwojowi EZR oraz wzmacnianie regionalnej i międzynarodowej współpracy. W tej dziedzinie nie można zapominać o zachowaniu i wykorzystywaniu tradycyjnej wiedzy ludności lokalnej, jak i o określeniu potrzeb niezbędnych do wprowadzania EZR - przy wskazaniu rodzaju przeszkód.


  Anna Kalinowska



O Autorce:
Anna Kalinowska – doktor nauk przyrodniczych, dyrektor Uniwersyteckiego Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym. Autorka m.in. nagrodzonego podręcznika „Ekologia-Wybór Przyszłości” i wielu książek, publikacji oraz programów radiowych z dziedziny ochrony przyrody i ochrony środowiska. Wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim.
Jest członkiem Rady Światowej Unii Ochrony Przyrody – IUCN, a także byłą przedstawicielką Polski w komitecie ds. Wyzwań Współczesnego Społeczeństwa NATO oraz uczestniczką Szczytu Ziemi w Johannesburgu. Pod koniec marca 2003 odbyła się promocja jej nowej książki o problemach i sukcesach w dążeniu do zrównoważonego rozwoju pt. „Ekologia wybór na nowe stulecie”. Zdobywca Tytułu Człowieka Roku Polskiej Ekologii 2002.


Więcej przemyśleń Anny Kalinowskiej o stanie i wyzwaniach Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju w Polsce przeczytamy w publikacji:

 „Ocena efektywności edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju
- sposoby podejścia i strategie wdrażania”,
wyd. Instytut na rzecz Ekorozwoju,
Warszawa 2006.

Zobacz w Internecie:
www.ine-isd.org.pl